Ky artikull shqyrton qëndrimin e shteteve të BE-së ndaj shpalljes së pavarësisë së Kosovës në shkurt të vitit 2008, një vendim që është pjesë e procesit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND). Në këtë proces, shumica e vendeve të BE-së deklaruan mbështetjen e tyre politike dhe ligjore për pavarësinë e Kosovës, ndërsa pesë vende të BE-së nuk e njohën atë pavarësi evropiane pesëmbëdhjetë vjet më vonë. Artikulli argumenton se megjithëse BE-ja kishte ngritur shpresa të mëdha për një qëndrim të unifikuar në Politikën e Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë, ajo ende nuk është plotësisht e qartë rreth Kosovës.
Për më tepër, ky pozicion divergjent bën që palët në dialogun për normalizimin e marrëdhënieve fqinjësore midis Republikës së Kosovës dhe Serbisë të veprojnë në një kornizë të paqartë politike ndërkombëtare.
Artikulli nënvizon se kjo çështje është po aq e pafavorshme për Kosovën sa është e dëmshme për kohezionin e BE-së dhe reputacionin e saj ndërkombëtar. Edhe pas vendimit të Gjykatës Botërore, mosmarrëveshja rreth statusit ndërkombëtar të Kosovës vazhdojnë.
Opinioni i GJND-së është një argument shtesë se pavarësia e Kosovës ishte e pashmangshme në kontekstin e shpërbërjes së Jugosllavisë federale dhe shumëkombëshe, e cila kishte filluar të shkërmoqej në vitet e para të përfundimit të Luftës së Ftohtë.
Ky studim gjithashtu tregon se pesë shtetet e BE-së nuk e kanë ndryshuar qëndrimin e tyre mbi shtetësinë e Kosovës edhe pas mendimit të GJND-së dhe fakti që Kosova ende nuk është njohur nga pesë shtete e ka bërë BE-në një ndërmjetës të pabesueshëm në lehtësimin e dialogut për normalizimin e marrëdhënieve fqinjësore midis Kosovës dhe Serbisë. Në këtë kontekst, normalizimi i marrëdhënieve Kosovë-Serbi dhe çështja e njohjes së shtetësisë së Kosovës nga pesë shtetet anëtare të BE-së mbetet një nga sfidat më të mëdha të BE-së në ardhmen.
Kapitulli i fundit i shkërmoqjes së Jugosllavisë së Versajës
Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli veten shtet të pavarur dhe sovran. Pavarësia e Kosovës paraqet kapitullin e fundit të shkërmoqje së Jugosllavisë së Versajës dhe njëkohësisht shënon dështimin e Beogradit për krijimin e Serbisë së Madhe. Megjithatë, qëkur pavarësia e Kosovës ndodhi jashtë Këshillit të Sigurimit, edhe pse i tërë procesi negociues ishte zhvilluar nën ombrellën e OKB-së, shtetet anëtare të BE-së nuk kishin një pozicion dhe linjë të qartë mbi Kosovën për shkak të kundërshtimit të Rusisë ndaj Planit të Ahtisaarit. Në fakt, kjo situatë ishte rezultat i qëndrimit të ministrave të jashtëm se shtetet anëtare të BE-së do të vendosnin për marrëdhëniet e tyre me Kosovën sipas praktikave të tyre ligjore kombëtare dhe ndërkombëtare. Britania, Gjermania, Franca dhe vendet e tjera evropiane që menjëherë e kishin njohur ndërkombëtarisht Kosovën, mendonin se pavarësia dhe integriteti territorial ishin fakte të pakundërshtueshme. Nga ana tjetër, pesë shtetet e BE-së, Spanja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Qipro, ndryshe nga të gjitha shtetet e tjera të BE-së, kundërshtuan njohjen e pavarësisë së Kosovës duke përmendur konsideratat vendore dhe të së drejtës ndërkombëtare. Në këtë drejtim, vendet mosnjohëse miratuan qëndrimin e diskutueshëm të Serbisë dhe Rusisë, shprehën shqetësime ligjore dhe e konsideruan njohjen e Kosovës si një precedent. Spanja, për shembull, kishte frikë të inkurajonte separatistët, ndërsa në Rumani dhe Sllovaki ekzistenca e pakicës hungareze paraqet një motiv i rëndësishëm për mbështetjen e pozicionit serb. Ato mbrojtën po ashtu qëndrimin se shpallja e pavarësisë së Kosovës shkel ligjin ndërkombëtar dhe rezolutën 1244 të OKB. Ndërsa vetë Serbia në shtator 2008 iu drejtua Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara. Ajo lansoi një rezolutë që i bënte thirrje Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë të lëshonte një opinion ligjor mbi ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Kërkesa e Serbisë në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë ishte: “A është shpallja e njëanshme e pavarësisë nga Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes së Kosovës në përputhje me të drejtën ndërkombëtare?”
Shpresa e palës serbe me “diplomaci e të drejtën ndërkombëtare”
GJND-ja duhej të sqaronte përmes opinionit ligjor nëse shpallja e pavarësisë nga institucionet e përkohshme të Kosovës ishte në përputhje me të drejtën ndërkombëtare. Në projekt-rezolutën e OKB-së, pala serbe shprehu shpresën e saj se dëgjimi i kësaj pyetjeje përpara Gjykatës do të parandalonte që rasti i Kosovës të ishte një precedent i dyshimtë në pjesë të tjera të botës ku u ngritën ambiciet separatiste. Serbia gjithashtu besonte se një mendim ligjor do të siguronte udhëzime politike, neutrale, por ligjore për shumë vende, të cilat në të ardhmen do të konsideronin mundësinë e hyrjes në deklaratat e njëanshme të pavarësisë në kuptimin e së drejtës ndërkombëtare. Ministri i Jashtëm serb, Vuk Jeremiq, theksoi se “Serbia ka vendosur të mbrojë sovranitetin dhe integritetin e saj territorial nëpërmjet diplomacisë dhe së drejtës ndërkombëtare” , duke shtuar se ka vendosur të kërkojë një opinion nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (ICJ) mbi ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë së njëanshme. Ne, duke përfshirë palën serbe, ishim të mendimit se këshillat ligjore të Gjykatës do të ofronin udhëzime politike, neutrale, por edhe ligjore-autoritare për shumë vende që ende po mendojnë se si të fillojnë një deklaratë të njëanshme të pavarësisë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare, thuhej në tekstin e rezolutës.
Dallimet brenda Bashkimit Evropian
Më 8 tetor 2008, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi me shumicë votash Rezolutën 63/3 përmes së cilës i bënte thirrje Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë (GJND), të japë një mendim këshillues për çështjen e palës serbe, nëse pavarësia e Kosovës është në përputhje me të drejtën ndërkombëtare. 22 vendet anëtare të BE-së që e njohën pavarësinë e Kosovës abstenuan në votimin e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së, ndërsa pesë vendet jo-njohëse votuan për qëndrimin e Serbisë. Për më tepër, me këtë qëndrim, këto pesë shtete anëtare të BE-së nuk mbajtën qëndrim neutral në përputhje me synimet e një politike të përbashkët evropiane të jashtme dhe të sigurisë, por me vendet e tjera jashtë kontinentit evropian të cilat ishin kundërshtarë të pavarësisë së Kosovës, si Argjentina, Azerbajxhani, Bjellorusia, Brazili, Kina, Kuba, Republika Popullore Demokratike e Koresë, India, Irani, Xhamajka, Tanzania, Rusia, Serbia dhe vende të tjera. Miratimi i kësaj rezolute në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së ndihmoi Beogradin të paktën deri në publikimin e opinionit ligjor për të ruajtur armiqësinë e tij ndaj Kosovës. Vetëm Shqipëria, Ishujt Marshall, Mikronezia, Nauru, Palau dhe Shtetet e Bashkuara kishin votuar kundër një mocioni të tillë.
Menjëherë pas kësaj, sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, duke u mbështetur në Statutin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, do t’i paraqesë Gjykatës dosjet që përmbanin dokumentet e nevojshme për t’iu përgjigjur pyetjes së referuar. Duhet të theksohet se kjo ishte hera e parë që Gjykata ngriti një çështje të ligjshmërisë së pavarësisë së një vendi. Serbia konsideronte se Rusia, Kina dhe shtetet e tjera brenda BE-së dhe Kombeve të Bashkuara mund të ndihmonin në parandalimin e njohjes së mëtejshme ndërkombëtare të shtetit të Kosovës dhe të deklaronin se Deklarata e Pavarësisë së Kosovës ishte ligjërisht dhe ndërkombëtarisht e pavlefshme.
Përveç qëndrimeve të ndryshme të shteteve të BE-së gjatë procesit të negociatave për përcaktimin e statusit të Kosovës, i cili u zhvillua nën udhëheqjen e të dërguarit të OKB-së Marti Ahtisaari, ish-presidenti i Finlandës, një nga indikatorët më të rëndësishëm për efektivitetin dhe funksionalitetin praktik të politikës së jashtme dhe të sigurisë së BE-së në lidhje me shtetësinë e Kosovës ishte edhe pozicionimi i shteteve anëtare në procesin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) në lidhje me formulimin e opinionit mbi ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Ashtu si opinioni i Komisionit Badinter që nga viti 1991, i cili vendosi kriteret për njohjen e shteteve të reja pas shpërbërjes së Jugosllavisë, tashmë pritej që një vendim pozitiv i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë për çështjen e shtetësisë së Kosovës mund të hapte një dinamikë të re të procesit të njohjes ndërkombëtare të pavarësisë së Kosovës, ose përkundrazi tërë procesin do të mund rikthente në pikën e tij fillestare. Në këtë kuptim, ishte e qartë se opinioni i GJND-së do të përdorej si diplomaci parandaluese dhe si një instrument i paqeruajtjes për zgjidhjen e kontesteve në Ballkan dhe që evitonte zgjidhjen përmes betejave të luftës. Megjithëse praktika gjyqësore e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë nuk kishte efekt detyrues, ajo ishte në një masë më të madhe e varur nga pala kërkuese nëse ajo do të zbatonte opinionin e saj. Të paktën vendet mosnjohëse të BE-së kishin paralajmëruar se ato do ta respektonin vendimin e GJND-së. Natyra konsultative e opinionit të kësaj gjykate të OKB-së do të kontribuonte gjithsesi në sqarimin dhe zhvillimin e së drejtës ndërkombëtare dhe rrjedhimisht do të kishte ndikime edhe në marrëdhëniet ndërqeveritare ndërmjet Kosovës dhe Serbisë.
Megjithatë, siç do ta shohim në vazhdim, ndërsa këto pesë vende të BE-së kanë marrë mendimin ligjor të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, ata nuk e kanë njohur ose respektuar mendimin ligjor të Gjykatës kur ajo mbrojti dhe legjitimoi ndërkombëtarisht pavarësinë e Kosovës. Prandaj, qëndrimi i këtyre shteteve anëtare të BE-së, pavarësisht nga motivi i një gjëje, është i qartë: mungesa e një politike të përbashkët të jashtme dhe të sigurisë. Përveç kësaj, votimi i pesë vendeve të BE-së në favor të kërkesës së Serbisë në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së dobësoi përpjekjet për unifikimin e politikës së përbashkët të jashtme evropiane në lidhje me Kosovën dhe gjithsesi dëmtoi reputacionin ndërkombëtar të vetë BE-së. Për më tepër, kjo shpërputhje e politikës së brendshme dhe të jashtme mund të shihet edhe në faktin se Spanja, Greqia dhe Rumania nuk e vënë në dyshim pjesëmarrjen e tyre në forcën mbrojtëse të NATO-s. Spanja kishte 637 ushtarë në Kosovë, Greqia 605, Rumania 147.